Geloven in Heerlijkheid Bredevoort, van pastoor naar predikant

AALTEN – Het derde verhaal over kerk en geloven in Aalten begint in het jaar 1517, het jaar dat Luther zijn stellingen in Wittenberg op de deur van de kerk spijkert. De reformatie is in gang gezet. In de Achterhoek duurt het een tijd voordat de invloed van de reformatie merkbaar is. De Moderne Devoten, kanunniken die in klooster Nazareth bij Bredevoort wonen, zijn voorlopers van de ideeën van Luther, al hebben zij nooit gebroken met de rooms-katholieke kerk.

Door Karin Stronks

Hans de Graaf heeft zich ook voor dit gesprek goed voorbereid. Hij heeft notities voor zich liggen en een paar boeken. Hij schenkt koffie en begint te vertellen. “Bij de kanunniken in het klooster Nazareth komt een beweging op gang. Zij stellen de Bijbel en Christus centraal. Ook de eigen taal in de gebeden krijgt de voorkeur boven het Latijn. De voorbode van de reformatie.”

Het duurt een tijd voordat hier de invloed van Luther en later van de calvinisten merkbaar is. “Er worden nog schilderingen in de kerk van Aalten aangebracht, maar ook hier zijn de misstanden in de rooms-katholieke kerk van die tijd bekend. De handel in aflaten, een soort rituele donatie voor het verminderen van eeuwige straffen, het overdreven geloof in heiligen en de uiterlijkheden in de rooms-katholieke kerk.” 

“De kerk raakt in beroering. Al is het hier nog vrij mild. Prior Johannes van Lochem uit Albergen, die relaties onderhield met het klooster Nazareth, schrijft in zijn kroniek positief over de ideeën van Luther. Tijdens vergaderingen van de gezamenlijke priors van de kloosters komt Luther ter sprake. Ook in klooster Nazareth bestond enige sympathie voor deze hervormer.”

In 1550 wordt Bocholt Luthers, acht jaar later volgt Gemen en in 1560 ook Borken. “Een onzekere tijd is aangebroken. De Zwarte Dood, de pest, heerst in de Heerlijkheid Bredevoort. Andersdenkenden ofwel ketters wijken steeds vaker uit naar Bocholt. Ze voelen zich onveilig. De ideeën van Luther winnen steeds meer terrein.” 

Het calvinisme komt in zwang. “Deze dominante stroming was meer politiek gericht. Calvinisten wilden met harde hand verandering brengen, ook op bestuurlijk niveau.” 

In navolging van kerkvader Augustinus gelooft Calvijn in de predestinatie; Gods almacht heeft alles al voorbestemd. “Volgens de calvinisten ligt ieders lot vast, al bij de geboorte.” Religie gaat een explosief verbond aan met de politiek. Calvinistenleiders vervangen katholieke bestuurders door eigen mensen. 

De beeldenstorm in 1566 heeft veel impact, de 80-jarige oorlog verhardt. De geboorte van Nederland, 1572, is het begin van een ellendige tijd voor bewoners van het platteland. Er wordt geplunderd door Spaanse troepen maar ook door ‘staatse’, ‘Nederlandse’ huursoldaten. De boeren zijn niet veilig. De kanunniken van het klooster Nazareth worden bedreigd, zij vluchten naar Bocholt. Hun rijke bibliotheek is een prooi van de vlammen.

Willem van Oranje en zijn broer Jan van Nassau zijn Luthers opgevoed. In 1578 wordt Jan, inmiddels een fervent calvinist, stadhouder van Gelre. Alle bestuurders vervangt hij door calvinisten. Het verbond tussen religie en politiek is ook hier realiteit geworden.

De pastoor van Aalten, Tilman Bruens, probeert het geloof te bewaren, de landerijen goed te beheren, de gewijde begraafplaats te behouden. “Ook de latere pastoor Teunissen houdt het bij het vertrouwde geloof. We spreken dan over 1590.” Zeven jaar later wordt de Heerlijkheid Bredevoort met grof geweld veroverd op de Spanjaarden door prins Maurits. Pastoor Teunissen weigert om predikant te worden, hij vlucht naar het klooster in Burlo.

Kapelaan Antonius van Keppel, bekeert zich tot het calvinisme en preekt zo’n vijftien jaar in Aalten. Regelgevingen van de overheid en van regionale vergaderingen van predikanten, de zogenaamde classis, stimuleren de wind van de reformatie. “Langzaam worden beelden verwijderd, rozenkransen niet meer meegenomen naar de kerk, wierook niet meer gebruikt. Het geloof is niet meer van alle zintuigen. De preekstoel staat centraal. Het koor met het altaar, zijn niet meer van belang. Het wordt een geloof dat binnenkomt via het gehoor. Het calvinisme, van bovenaf opgelegd, krijgt vaste voet in Aalten.”

Hoe hoog de gemoederen in die tijd konden oplopen schetst de volgende anekdote. “We schrijven 11 juni 1589. Op landgoed Walfort wordt een doopmaaltijd gehouden, een kindelbier. Peetvader van het nieuwgeboren kind is Johan Holstein. De gebroeders Van Lintelo, overtuigde calvinisten, kunnen niet accepteren dat Holstein landschrijver van Aalten is geworden dankzij de katholieke pandvrouwe van Bredevoort Gertrud van Myllendonck. ‘Die roomse vrouwe schendt de oude rechten van de adel’, aldus de Van Lintelo’s. Het wordt Holstein te heet onder de voeten en hij vertrekt. Diederik van Lintelo volgt hem en de beide heren kibbelen voort. Het loopt hoog op. Op de weg naar Bredevoort gekomen trekt Diederik zijn korte lans. Johan is dusdanig verwond dat hij een paar dagen later sterft.” Diederik vlucht maar wordt later veroordeeld. 

Jacob van Bronckhorst-Batenburg, in Spaanse dienst, is bij het beleg van Lochem zwaar gewond geraakt. Hij sterft op het kasteel in Bredevoort Weduwe Gertrud von Myllendonck blijft trouw aan haar rooms-katholieke geloof. “Als Spaansgezinde ziet zij dat de kloostergoederen worden geconfisqueerd, ingepalmd door de Gelderse overheid. De opbrengst is voor de betaling van predikanten en schoolmeesters van de zuivere leer. In 1612 is haar positie als pandvrouwe van de Heerlijkheid Bredevoort onhoudbaar. Prins Maurits neemt alles over.” Rooms-katholieken moeten voortaan in het geheim hun geloof belijden.

Wordt vervolgd.