Column Dichterbij: Vuile was

‘Zelfkritiek is een kernwaarde van de democratische rechtsstaat’, hoorde ik onlangs iemand zeggen en hij had gelijk. Een samenleving die georganiseerd is op basis van rechtsregels en rechtsbeginselen, een democratische rechtsstaat dus, is het aan zichzelf verplicht om kritisch te zijn op het eigen doen en laten. Mensen deugen niet 100%, maken fouten en vertonen zelfs kwaadaardig gedrag. Dat geldt ook voor de samenwerkingsverbanden van die imperfecte mensen, zoals overheidsorganisaties, bedrijven, verenigingen, kerken en zelfs voor families. Er gaat veel mis in deze wereld en mensen zijn daar slachtoffer van. Zelfkritiek voorkomt dat we zelfvoldaan en hoogmoedig worden. In onvrije landen is er geen ruimte voor zelfkritiek, dictators zijn er doodsbang voor (Navalny!). In China en Rusland is er nauwelijks reflectie geweest op de misdadige praktijken van communistische helden als Stalin en Mao. Het Russische leger heeft zich bijvoorbeeld nooit verantwoord voor het verkrachten van honderdduizenden Duitse vrouwen in 1945. In de begane wreedheden in Oekraïne zie je waar dat toe leidt.

Het is goed als daders zich verantwoorden als medemensen schade is toegebracht of onrecht is aangedaan. Iemand die met wat biertjes op in een auto stapt en dan iemand aanrijdt wordt daarop door een Officier van Justitie aangesproken. Als we dat niet doen, doen we het slachtoffer tekort, laten hem of haar in de steek. Wegkijken kan juist nog veel leed toevoegen. Dat geldt in het klein maar ook in het groot. Als samenleving is het goed als we ons rekenschap geven van onze daden, want daarmee doen we slachtoffers recht. En hen recht te doen, doet hen goed, is helend. Alleen door erkenning van fouten of onrecht richting een slachtoffer kan je weer verder in de relatie. Het is goed dat de betrokkenen bij de toeslagenaffaire en het aardbevingsdrama zich moesten verantwoorden in een parlementaire enquête. Onze volksvertegenwoordigers deden onderzoek, stelden kritische vragen en spraken daarna een oordeel uit. En ze proberen nu richting te geven aan eer- en rechtsherstel. Oprecht spijt betuigen werkt helend naar slachtoffers. Dat herstel van de relatie en het onderling vertrouwen is niet eenvoudig bij dit soort veelomvattende situaties van onrecht, want je kunt het verleden niet wegpoetsen. Maar het is goed dat het met vallen en opstaan gebeurt. Zo kijk ik ook naar andere kwesties waarin dit speelt, bijvoorbeeld het grensoverschrijdend gedrag in tal van sectoren, ons koloniale verleden en, met 4 mei in het verschiet, het niet opkomen voor onze Joodse medeburgers toen ze apart gezet werden en afgevoerd. De vraag is wel tot hoever je nog in de geschiedenis terug moet gaan. Ik denk dat kritisch zelfonderzoek en de poging tot herstel van de relatie nog steeds zinvol is, zolang er nog (nabestaanden van) slachtoffers in ons midden zijn die de gevolgen van het onrecht dragen, ook na vijftig of honderd jaar. Vuile was moet je eerst reinigen van vlekken en luchtjes en dan kan je die weer buiten hangen.

Anton Stapelkamp, burgemeester