Wat is er gebeurd met Frits en Amalia en waar zijn ze nu?

AALTEN - Frits Landau en Amalia Lorch, een Aaltens Joods echtpaar dat in de oorlog zat ondergedoken in het buitengebied van Aalten, zijn door het plaatselijke verzet gedood. Daarover is vrijwel iedereen het eens. Maar wat is er precies gebeurd en wanneer? En vooral: waar zijn ze begraven? Sallo van Gelder en Gerrit Hendrik van Eerden zijn er beiden – soms samen, maar ook los van elkaar – mee bezig geweest. Hun ideeën over de achtergronden van de liquidatie en hoe het Frits en Amalia vergaan is, lopen op verschillende punten uiteen, maar een ding hebben ze gemeen: noch Sallo, noch Gerrit Hendrik is er (tot nu toe) in geslaagd om de lichamen te vinden, evenmin als anderen die ermee bezig zijn geweest.

Door Mark Ebbers

Nog één keer wilde hij een poging doen om de graven van de twee geliquideerde onderduikers te vinden. “Dan hou ik ermee op.” Sallo van Gelder (86) uit Aalten is al jaren gedreven bezig om uit te vinden waar Frits Landau en Amalia Lorch zijn begraven, nadat de Joodse onderduikers door het plaatselijke verzet waren gedood. Waarschijnlijk ergens in of nabij het veen, vermoedt hij. Hij is niet de enige die de plek wil weten, maar hij wilde het langst doorgaan. Die laatste zoektocht moest volgens hem plaatsvinden op het land dat toenmalig in eigendom was van de familie Te Lindert. In de oorlog was het zoekperceel bij zijn weten van timmerman Johannes te Lindert, de broer van Derk Hendrik te Lindert waar Sallo ondergedoken zat. De laatste hoop van de Aaltenaar zou met de laatste zoektocht afgelopen voorjaar niet vervuld worden.

Sallo van Gelder als jongetje net na de oorlog. Eigen foto

Een week of drie van Sallo’s onderduikperiode bij Te Lindert werd onderbroken door een tijdelijke onderduik bij de familie Jan Willem van Eerden, op boerderij de Moâte. Daar ontmoette hij het Joodse echtpaar Frits Landau en Amalia Lorch. Sallo vermoedt dat hij al snel weer werd weggehaald bij Van Eerden vanwege de ophanden zijnde gebeurtenissen: het daar weghalen van het echtpaar Landau-Lorch. Het verzet heeft het paar geliquideerd, dat is volgens hem een zekerheid, op - naar zijn vermoeden - 17 maart 1944, kort nadat hijzelf weer terug was bij Te Lindert. Waarschijnlijk omdat Frits door met name zijn drankgebruik een te groot risico was en de levens van anderen in gevaar bracht. Maar waarom hebben ze ook zijn vrouw gedood? “Wellicht omdat ze bang waren dat Amalia door zou draaien als haar man dood was.”

Hij vervolgt: “Het plaatselijke hoofd van het Aaltense verzet, ‘Ome Jan’ Wikkerink, wilde destijds na de oorlog niet dat er gezocht werd naar de lichamen van Frits en Amalia.” Sallo vermoedt dat ze op enige afstand van hun onderduikadres Van Eerden, in het buitengebied van Aalten, zijn geliquideerd. “Er is op een plek in de buurt van waar wellicht de stoffelijke resten liggen, in 2020 een heel oude damesschoen gevonden die daarop wijst.”

Zijn zoektocht naar Landau en diens vrouw wilde Sallo doorzetten tot hij antwoorden heeft. Hij ondernam verschillende eerdere pogingen, vaak samen met anderen, maar het verlossende antwoord in de vorm van de vondst kwam nooit. In 2021 benaderde hij de Bergings- en Identificatiedienst Koninklijke Landmacht (BIDKL) om te gaan zoeken op de terreinen waar de lichamen mogelijk begraven kunnen zijn, maar defensie wilde geen verder onderzoek doen. Al veel eerder, tijdens de ruilverkavelingsperiode in de jaren 80, had Sallo de terreinwerkers verzocht goed op te letten. Zonder resultaat.

Het idee dat het terrein van Te Lindert weleens de laatste rustplaats zou kunnen zijn, en daarom daar de laatste zoektocht te organiseren, kwam voort uit het bestuderen van kaarten en plattegronden van toen en nu. Waar was dat bouwsel op de oude kaarten gebleven, de timmerwerkplaats annex het kippenschuurtje? Het is vrij kort na de oorlog afgebroken. Waarom was wat vroeger een open stuk goede landbouwgrond was om het gebouwtje heen, later dichtgepoot met bomen? Sallo: “Een boer breekt niet gauw iets af en zet ook niet gauw een stukje land vol met bomen.” Misschien was er iets te verbergen …

Op de site dotka.originals.com zijn verhelderende kadasterfoto’s van dit gebied te vinden.

Dan was er nog de opgevangen uitspraak van Derk Hendrik te Lindert na een jachtpartij en wat borreltjes: “Ik ben vandaag over het graf van Frits Landau gelopen.”
Meer argumenten voor Sallo om te vermoeden dat deze laatste zoekplek weleens de juiste zou kunnen zijn: het is een logische plek op weg van de boerderij van Van Eerden naar het door het verzet verzonnen alternatieve onderduikadres in Vragender. Een ander onderduikadres was sowieso een geschikte smoes om naast Frits ook Amalia mee te krijgen.
Dan is er de locatie, de plek bij het schuurtje: moeilijk zichtbaar voor passanten. Bovendien was er een trambaan in de buurt en ook een Duitse oefenschietbaan, met geluiden waarin pistoolschoten zouden op kunnen gaan. Dat maakte het tot een geschikte liquidatieplek.
Wat ten slotte pleitte voor deze locatie: er was veel contact tussen de familie Van Eerden (waar Frits en Amalia zaten) en de familie van Derk Hendrik te Lindert (waar Sallo langere tijd zat); en Johannes te Lindert zal zijn broer op boerderij ‘Bosman’ hebben willen helpen met het beschikbaar stellen van de plek.

Sallo was zich ervan bewust dat de plek van de liquidatie en de plek van het begraven een eindje uit elkaar kunnen liggen, het zou volgens hem zelfs waarschijnlijk zijn dat Frits en Amalia de waarschijnlijk van tevoren gegraven kuilen niet zouden zien. Dat had namelijk ongetwijfeld tot paniek bij het paar geleid.

Op 4 maart van dit jaar vond die laatste zoektocht plaats, met metaaldetectoren. Tom Kleine Schaars uit Aalten had een maand of drie daarvoor een oproep gedaan die al gauw genoeg mankracht opleverde: “Het zijn twaalf ervaren amateurs, vooral Achterhoekers. In totaal zijn er Nederland wel rond de 4000 bodemspeurders. Ze doen vaak het voorwerk voor archeologen.”
Op deze dag ging het in het zoekgebied tussen Aalten en Lichtenvoorde dus om het zoeken naar de lichamen van Frits en Amalia. “Als de lichamen gevonden mochten worden, zullen we het werk direct stilleggen en de vondst melden aan de autoriteiten. We houden ons aan de regels.” Er werd met de detectoren gezocht op verschillende frequenties naar verschillende materialen en er werden ook verschillende dingen in het stukje bos gevonden. Maar geen menselijke resten. Rond 12 uur was het hele stuk uitgekamd.

De zoekploeg van afgelopen maart. Foto: Sallo van Gelder

Sallo sloeg de groep die dag vanaf een afstandje gade en besefte na een paar uur dat het ook nu niet had geleid naar de vondst van de betreffende twee lichamen: “Had ik betrokkenen er maar over gesproken toen ze nog leefden, zij die erbij waren of mensen daaromheen. Maar toen ik jonger was hield me dat nog niet zo bezig. Of hadden ze maar dingen vastgelegd bij een notaris voor later. Weinigen zullen het geweten hebben, in elk geval niet de plek waar, en wie wel zullen nu allemaal dood zijn.”

Sallo’s gedrevenheid verklaart hijzelf als volgt : “Mijn doel is altijd geweest Frits Landau en Amalia Lorch een herbegrafenis te geven op de Joodse begraafplaats in Aalten, respectvol en waardig, zodat op hun vermoedelijke sterfdag het gebed voor hun zielenrust kan worden uitgesproken bij hun graf, een belangrijke Joodse traditie.”

Sallo van Gelder rond 2010. Foto: PR

Hij beseft dat het zeer waarschijnlijk nooit meer zal gebeuren, althans niet tijdens zijn leven.

Ook Gerrit Hendrik van Eerden (65) uit Aalten heeft in de loop der jaren veel tijd en energie besteed aan de zoektocht naar het Joodse echtpaar Landau-Lorch. “Ik was er al eerder mee bezig dan Sallo, en ik heb, samen met mijn vader, de drie betrokkenen van het lokale verzet zelf gesproken over hun daad, een daad van onvermogen met wat op hun pad kwam, in een idiote tijd.” Wie die drie waren, daarover doet Gerrit Hendrik geen uitspraak.

Wel wil hij wat uitleggen over de achtergronden van de liquidatie van Frits en Amalia: “Frits maakte het zijn onderduikgevers niet gemakkelijk. Hij viel de jonge vrouwen lastig en wilde elke avond zijn borrels hebben. Hij was een luxe leven gewend. Drank was er in 1943 nauwelijks meer op de boerderijen. Meermaals dreigde hij zijn onderduikadressen te verraden om zo zichzelf vrij te kopen bij het nazi-regime. Althans, hij was in de veronderstelling dat dit zou lukken. Tot twee maal toe heeft men zo’n poging van hem op het nippertje weten te verijdelen. Dit wangedrag is de oorzaak van zijn liquidatie. Vooraf werd gesproken door de Raad van Verzet en zelfs door de plaatselijke dominees over hoe met hem om te gaan. Ome Jan Wikkerink had een oplossing bedacht, namelijk permanente bewaking van Frits door onderduikers en piloten. Zover is het niet gekomen, enkele jonge verzetsmensen hebben dus zelf het initiatief genomen om hem uit de weg te ruimen. Het lag in de bedoeling om hem en Malie (de roepnaam van Amalia – ME) te scheiden, haar wilde men dit lot besparen. Frits wilde niet meewerken aan de afzondering en zo werd Malie meegetrokken in zijn lot.”

Amalia en Frits Landau-Lorch. Foto: PR

Hij is het niet eens met Sallo’s stelling over verzetsleider Wikkerink: “Ome Jan heeft nooit geweten wat er met het echtpaar is gebeurd. De drie daders hebben er tot begin jaren 90 met niemand over gesproken. Ze hebben dat elk op hun eigen wijze mee moeten dragen gedurende hun verdere leven.”

Over de exacte plek en globale datum van de liquidatie is Gerrit Hendrik het ook niet eens met Sallo: “Frits en Amalia Landau-Lorch werden omgebracht op de Schaarsheide, dicht bij de Nazarethdijk. Dus niet in het Daalse Goor. Daar brachten ze de laatste dagen van hun onderduik door. De liquidatie vond plaats eind 1943. In de Aaltense bevolkingsgegevens staat te lezen dat ‘Frits & Amalia op 17 maart 1943 vertrokken zijn, onbekend waarheen’. Dat is dus geen liquidatiedatum maar een vertrekdatum naar hun onderduikadres. Per 1 april 1943 moest Gelderland nl. officieel ‘Juden-frei, Juden-rein’ zijn.”

Gerrit Hendrik van Eerden in 2017. Foto: Karin Stronks

Over de zoektocht uit 2020: “Tijdens mijn tweede zoektocht op de Schaarsheide - Sallo had ik ook gevraagd - vond ik met Tom Kleine Schaars de bewuste damesschoen en drie verroeste scheppen daar vlakbij. Dat was dus enkele jaren geleden. Wim Vink was daar niet bij, maar hij heeft wel op dit moment de schoen en scheppen in bewaring. De schoen blijkt mogelijk uit de jaren dertig van de vorige eeuw te zijn, onderzoek heeft dat uitgewezen. Het is aannemelijk dat we daarbij de eerste grafplek hebben gevonden. Er is nl. sprake van herbegraving omdat het allemaal zo gauw had gemoeten destijds, aldus de betrokkenen. Bij de ruiming van het eerste graf is de damesschoen achtergebleven. Dat is een aanname, zeker weten doe ik dat natuurlijk niet. Het heeft er alle schijn van, laat ik het zo zeggen. Daarna heeft herbegraving plaatsgevonden. Die plek is niet bekend. Sallo heeft zijn eigen gedachten over de mogelijke plek van herbegraven. Dat staat hem vrij.”

Ook deze plek leverde geen aanwijzingen rond Frits en Amalia op. Foto: Mark Ebbers

Sallo en Gerrit Hendrik mogen het dan niet eens zijn over met name de vermoedelijke liquidatiedatum, beiden zullen blijven hopen op een antwoord. Sallo vestigt zijn hoop op het voortschrijden der techniek: “Op 4 maart jongstleden konden we maar op een bepaald stuk tot een bepaalde diepte zoeken. Misschien dat het ooit technisch en financieel mogelijk wordt om grootschaliger en intensiever te zoeken.”

Daarnaast hoopt hij dat er misschien in de overheidsarchieven informatie te vinden is: “Van Steffen Rendering, die zich ook bezig heeft gehouden met deze zaak, vernam ik dat over twee jaar oorlogsdocumenten openbaar worden gemaakt. Wellicht is daarin ook informatie over Frits en Amalia te vinden.”