Overluiden van overledenen gebeurt nog steeds
Algemeen'Klokken waren boodschappers'
Door Karin Stronks
AALTEN – Al eeuwenlang worden in Aalten de kerkklokken geluid bij een sterfgeval: overluiden wordt dat genoemd. Omdat het overluiden voor elke buurtschap van Aalten en Aalten dorp op verschillende tijdstippen gebeurt, wist men of er iemand uit Lintelo, De Haart, Dale-IJzerlo, De Heurne, Barlo of Aalten-dorp was gestorven. Dat overluiden gebeurt nog steeds. De klokken van de Oude Helenakerk op de Markt in Aalten worden nog altijd voor dit plechtige moment gebruikt, altijd in overleg met de nabestaanden. Het overluiden begint steevast met het luiden van de grootste klok. "Als je dat geluid hoort dan is er iets aan de hand. De klokken zijn in feite de voorloper van WhatsApp, het waren boodschappers", vertelt Ineke Hijink, één van de klokkenluiders.
Het overluiden, dat tegenwoordig met een druk op de knop gedaan wordt, begint altijd met het luiden van de grootste klok. Na een paar minuten valt de tweede klok in, ook dat duurt enkele minuten. Dan wordt de derde, de lichtste van de drie klokken, aangezet. Oud-koster en klokkenluider Frans Ratering legt uit: "Het overluiden op die manier heeft een betekenis. De zware klok geeft aan dat iemand overleden is. Het luiden van de tweede klok symboliseert de uitgeleide van de overledene door de gemeente. De lichtste, kleinste klok van deze drie, staat symbool voor het antwoord van de Engelen. Na enige tijd wordt eerst de kleinste, lichtste klok uitgezet, een paar minuutjes later stoppen we met luiden van de tweede klok en tenslotte klikt de zware klok nog even na voordat we ook deze klok uitzetten."
Ineke Hijink en Frans Ratering zijn de klokkenluiders van nu. Ineke geeft aan: "Het is een mooie traditie, een plechtig, respectvol moment voor de overledene. Vroeger was het overluiden nog specifieker dan nu, men kon zelfs aan het luiden van de klokken horen of het een gestorven man, vrouw of kind betrof. Wim Gesink heeft hier uitgebreid onderzoek naar gedaan. De zogenaamde klepklok, die in het afdak van de torenspits hangt, gaf niet alleen aan of de overledene een man, vrouw of kind was maar zelfs of het een gehuwde of ongehuwde persoon betrof."
In overleg met de nabestaanden wordt besloten of de overledene overluid wordt. Frans Ratering: "Wat hier wel even opgemerkt moet worden is dat het overluiden voor alle overledenen gedaan kan worden, dus niet alleen voor leden van de Protestantse Gemeente." Hij vervolgt: "Als de familie van een gestorvene het overluiden op prijs stelt belt GUV naar onze koster Arjen Timmers, die op zijn beurt Ineke en mij bericht doet. Als we het 's morgens op tijd horen kunnen we dezelfde dag nog overluiden, anders gebeurt het een dag later. Het tijdstip van het overluiden wordt ook in samenspraak met de nabestaanden gedaan."
De tijden van het overluiden zijn voor Lintelo om 9.30 uur, De Haart 9.45 uur, Dale en IJzerlo om 10.00 uur, De Heurne 10.15 uur, Barlo 10.30 uur en Aalten dorp om 11.00 uur. Verder kan iemand die bijvoorbeeld geboren is in De Heurne, maar jarenlang in een woonzorgcentrum elders heeft gewoond, in overleg met de familie, op de tijd van De Heurne worden overluid. Ineke vertelt: "Het overluiden wordt door de nabestaanden over het algemeen erg op prijs gesteld. Vaak komt de familie speciaal voor dit moment naar Aalten. Vroeger, toen er nog vrijwel geen communicatiemiddelen waren kwamen mensen soms na het overluiden naar Aalten om te horen wie de overledene was."
Via de wenteltrap en de smalle houten trappen wordt de klokkenzolder bereikt. De enorme klokken en het carillon hangen in de kerktoren van de Oude Helenakerk. Indrukwekkend zijn ze. De klokken zijn bevestigd aan enorme balken die via een ijzeren mechanisme gekanteld worden om de reusachtige klepel de klok te laten raken. Ineens begint het uit 24 klokken bestaande carillon te spelen. Frans glimlacht: "Ja wat een geluid hè, nu je hier in de toren staat. Het carillon speelt altijd vijf minuten voor het hele uur." Vijf minuten later slaat de klok drie keer; dit is een ander geluid dan het luiden. Frans: "Kijk maar, bij het aangeven van de hele uren slaat deze hamer tegen de klok aan. Dat geeft een heel ander geluid dan het luiden van de klokken."
De grootste klok weegt 1970 kilo. Frans wijst op de Bijbeltekst die erop staat: Psalm 136 vers 1, 'Looft den Heer want Hij is goed; want Zijn goedertierenheid is in der eeuwigheid'. De tweede klok weegt 1155 kilo, ook op deze klok staat een tekst uit de Bijbel, Johannes 11:25 'Ik ben de opstanding en het leven, die in Mij gelooft zal leven, al ware hij ook gestorven.' Frans geeft aan: "Ook op de derde 810 kilo wegende klok staat een tekst uit de Bijbel, 'Jezus zegt: Kom herwaarts tot Mij, allen die vermoeid en belast zijn, en Ik zal u rust geven', Mattheüs 11:28. De lichtste klok weegt altijd nog 570 kilo, de Bijbeltekst hierop luidt: 'Jezus zegt: Waakt dan, want gij weet niet in welk ure uw Heer komen zal', Mattheüs 24:42. Deze klokken zijn na de Tweede Wereldoorlog opgehangen, in 1943 hebben de Duitsers de originele exemplaren geroofd. Ze zijn nooit teruggevonden. Het carillon is in 1998 geplaatst, mogelijk gemaakt door een onbekende gever of geefster."
Op de vraag of de klokken ook bij andere gelegenheden worden geluid, zegt Frans: "Ja hoor. Bij de dodenherdenking bijvoorbeeld maar ook met Kerstmis, huwelijken, nationale feestdagen en bij een uitvaart vanuit de kerk. Nu heb je een bijzondere plek in de kerk gezien en de bovenkant van de enorme gewelven. Ik weet zeker dat je de volgende keer, als je hier langs fietst, anders tegen de kerk aan zult kijken." Hij kon wel eens gelijk hebben…
