Een opmerkelijk
incident
‘Over de grens’
DINXPERLO - Een opmerkelijk grensincident dat in 1931 de kranten in Nederland en overzee haalde betrof een bekende winkelier uit Dinxperlo. De joodse winkelier Leopold Jacobi werd het slachtoffer van een onrechtmatige arrestatie, een ernstig grensincident met een antisemitisch tintje. Nu, in 2022, is het incident opgetekend in het boek van historicus Jan Brauer.
Door Iris Jansen
Een tijdsbeeld in vogelvlucht
Het is 1931, de eerste wereldoorlog is al geruime tijd voorbij. Alhoewel de formele wapenstilstand op 11 november 1918 wordt getekend, beëindigen maar liefst vijf vredesverdragen, waaronder het Verdrag van Versailles, formeel de verschrikkelijke oorlog die aan negen miljoen militairen en naar schatting aan zo’n acht miljoen burgers het leven heeft gekost. Duitsland wordt verantwoordelijk gehouden voor het uitbreken van de oorlog en krijgt zware sancties opgelegd. Onder andere brengen de opgelegde immense herstelbetalingen een grote economische rampspoed in Duitsland teweeg. Ook het politieke veld in en buiten Europa is veranderd. In Europa is in 1918 de Duitse Keizer Wilhelm II afgetreden en naar Nederland gevlucht waardoor aan het keizerrijk Duitsland een einde is gekomen. Op 9 november 1918 wordt in Weimar de republiek uitgeroepen maar brengt niet de gewenste rust op politiek gebied. Integendeel…de sociale onrust die mede door de hoge inflatie ontstaat brengt beginjaren ’20 de NSDAP, onder leiding van de Oostenrijker Adolf Hitler, in het zadel. De opmars van de NSDAP gaat gestaag door en wordt bij de Rijksdagverkiezingen de tweede partij. De partij belooft Duitslands inwoners naast welvaart en voorspoed, ook een belangrijke plaats op de wereldkaart. Maar in de geoliede propagandamachine van de partij wordt ook fanatiek het antisemitisme aangewakkerd.
Opkomend antisemitisme
Alhoewel het joodse leven in zowel Nederland als in Duitsland vanaf het moment van vestiging in de achttiende eeuw aan strenge wettelijke regels verbonden is, is er toch sprake van een goede samenleving. Zeker in de grensstreek zijn joodse handelaren uit Duitsland onderweg, huwen veelal over de grens en vestigen zich in de Nederlandse grensdorpen als slager, veehandelaar, kruidenier of ondernemer. Van antisemitisme is eigenlijk nauwelijks sprake. In Dinxperlo is zelfs één van de grootste fabrieken, de Tapijtfabriek Maurits Prins, een belangrijke joodse werkgever aan beide zijden van de grens. Maar met de opkomst van de NSDAP begin jaren `30 sijpelen er vanuit het buurland Duitsland toch zo nu en dan antisemitische klanken de grens over. Dat heeft nog niet meteen effect op de samenleving in Dinxperlo, alhoewel er sprake is van grensoverschrijdende huwelijken en Duitse families die in Dinxperlo wonen en werken.
In juni 1930 presenteert de NSDAP zich voor het eerst in het Duitse Bocholt, een optreden dat niet onopgemerkt blijft volgens het Bocholter Volksblatt en dat resulteerde in rellen en opstootjes. De jaren daarna komen met regelmaat sprekers van de partij naar Bocholt om hun politieke visie uiteen te zetten en om aanhangers te werven. Deze visie, veelal gepaard gaande met antisemitische uiteenzettingen, blijft natuurlijk niet beperkt tot het Bocholtse maar verspreidt zich als een olievlek over de omgeving en bereikt via Suderwick ook Dinxperlo en omliggende dorpen.
Het leven op de grens met Dinxperlo en Suderwick staat vaak in het teken van smokkel en incidenten. Een wel heel opmerkelijk incident vindt plaats in maart 1931. Het handelt zich hier om een gerespecteerde winkelier uit Dinxperlo, Leopold Jacobi, lid van één van de oudste joodse families uit Dinxperlo. Wat wil het geval. Dinxperlo kan zich in die tijd verheugen op een goede Duitse klandizie. Vanwege de slechte economisch situatie in Duitsland komen de buren uit Westfalen en het Rijnland graag de grens over om in Dinxperlo inkopen te doen. De winkel van Jacobi bevindt zich naast de synagoge, niet ver van de grensovergang met het Duitse Suderwick en zijn winkelaanbod is dan ook veel gevraagd.
‘Koop niet bij Joden’
Maar op een moment vertellen de Duitse klanten aan Jacobi dat bij de slagboom het advies wordt gegeven om niet bij Joden in Dinxperlo te kopen. Jacobi´s vrouw gaat verhaal halen bij de Duitse grenspost en krijgt te horen dat Jacobi zelf maar moet komen. Als Jacobi zelf gaat informeren naar dit ‘advies’ wordt hij meteen gearresteerd vanwege sigarettensmokkel. Jacobi ontkent deze aantijging en als men hem wil afvoeren, rukt hij zich los en rent terug naar de Nederlandse zijde. Twee Duitse douaniers komen hem achterna en sleuren Jacobi aan arm en been terug naar Duits grondgebied en voeren hem alsnog af naar de gevangenis in Bocholt. Volgens getuigen heeft Jacobi zich nog ruimschoots op Dinxperlose bodem bevonden ten tijde van de arrestatie. Burgemeester Verbeek, wiens hulp meteen wordt ingeroepen, begeeft zich onmiddellijk naar Bocholt en naar de Duitse inspecteur die voor de arrestatie verantwoordelijk is. Na gedegen onderzoek wordt de onschuldige Jacobi enkele dagen later vrijgelaten. De lokale en landelijke kranten vermelden dit voorval en er worden zelfs kamervragen gesteld over dit ongekende brute grensoverschrijdende gedrag van Duitse ambtenaren. Zelfs de Sumatra Post, Bataafse Post en de Indische Post overzee doen verslag van dit opmerkelijke incident.
Het incident weer onder de aandacht
In februari promoveert historicus Jan Brauer aan de Universiteit van Amsterdam op de sociaal-politieke dynamiek in de Nederlands-Duitse grensregio’s 1930-1940. In zijn boek ‘Over de grens’ beschrijft hij op basis van Nederlandse en Duitse archieven en gezien vanuit verschillende perspectieven, grensplaatsen en grensgangers, een levendige schets van de sociaal-politieke turbulentie in de grensregio vanaf 1930. Daarin komt ook de wederrechtelijke aanhouding van de winkelier Jacobi uit Dinxperlo aan bod. Brauer:”Dit was het eerste serieuze incident in de Nederlands-Duitse betrekkingen in die periode dat ik tegenkwam in het archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Dinxperlo is een interessante plaats vanwege de ligging en het drukke grensverkeer. De zaak Jacobi was ook het eerste grensincident met een antisemitisch tintje. Het oppakken en over de grens sleuren van een Nederlander vanaf Nederlands bodem door Duitse ambtenaren was natuurlijk een ernstige zaak. Feitelijk betrof het een ontvoering door Duitse agenten vanaf Nederlandse grondgebied. Vanuit de politiek werden vragen gesteld welke stappen er richting de Duitse regering werden ondernomen. De inspecteur uit Bocholt bood zijn excuus aan en ook op het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag werd vanaf Duitse zijde een officieel excuus aangeboden; de Duitse gezant bracht ‘das Bedauern der Reichsregierung’ over aan Beelaerts van Blokland, minister van Buitenlandse Zaken. Het was dus een te bijzonder geval om niet in mijn boek op te nemen."
"Overigens heb ik bij mijn onderzoek ontdekt dat Jacobi het er niet bij liet zitten en eiste een schadevergoeding van 200 gulden voor de schade aan zijn kleding tijdens zijn arrestatie en inkomstenderving vanwege enkele dagen gevangenschap. Bovendien had hij ook nog een kromme vinger overgehouden aan de worsteling. Omdat Den Haag het Duitse excuus al had geaccepteerd wilde de minister hem niet steunen in een schadeprocedure tegen de Duitse staat."
Brauer: “De actieve rol van burgemeester Verbeek van Dinxperlo om joodse vluchtelingen uit de Duitse grensregio de grens over te helpen en in zijn dorp op te vangen is opmerkelijk. Hij kwam daardoor in conflict met het ministerie. Men vond dat de burgemeester zijn boekje te buiten was gegaan en dat alles deed voor eigen gewin. Verbeek kreeg oneervol ontslag en was daarna een gebroken en verbitterd man. Hij overleed in Dinxperlo in 1946 en werd in 1990 alsnog bij Koninklijk Besluit postuum gerehabiliteerd."
“Na 1933 politiseren en polariseren de verhoudingen in de grensregio snel nadat in Berlijn de nationaalsocialisten aan de macht zijn gekomen: vluchtelingen, nazi-propagandisten, Gestapo-acties tegen Duitse verzetsmensen. Je kan zeggen dat de grensbewoners langs de oostgrens veel eerder dan de rest van Nederland geconfronteerd werden met ruwe dreiging van het Derde Rijk. Sterker nog, ik concludeer dat er vanaf 1933 eerste stappen zijn gezet naar de bezetting van Nederland in mei 1940. Zo opereerde het vervolgingsapparaat van de nazistaat, de Gestapo, al vroeg stiekem, maar zeer effectief op Nederlandse bodem. Niet alleen in de Achterhoek, maar langs de hele oostgrens is er veel dynamiek door de politieke spanningen van de jaren ’30-’40. Naast de vluchtelingen is er het verzetswerk van de Duitse communisten en socialisten. En vergeet niet het brutale optreden van de nazi’s en ook van de Gestapo-infiltranten aan de grens; een prelude op de Duitse bezetting", aldus de auteur.
Het trieste lot van Leopold Jacobi
Net zoals de andere joodse inwoners van Dinxperlo moet Leopold Jacobi zich samen met zijn vrouw Julia en dochter Sophie (Fietje) op 9 april 1943 melden in Vught. Van daaruit volgt de gedwongen reis naar Westerbork waarna het laatste transport naar Sobibor onvermijdelijk is. Leopold Jacobi en zijn vrouw Julia Fuldauer zijn op 28 mei 1943 vermoord in Sobibor. Dochter Fietje overleeft de concentratiekampen en wordt in 1945 bevrijd. Zij overlijdt in 1981. Eind jaren ’30 betrekken de Jacobi’s verderop in de straat een ander pand waar Jacobi zijn zaak voortzette. Dit is ook tevens het laatste woonadres van de familie Jacobi. Ter herinnering aan de familie Jacobi heeft de Stichting Stolpersteine Dinxperlo in november 2021 Stolpersteine geplaatst voor hun laatste woonadres aan de Kwikkelstraat 20 in Dinxperlo.
Boek Jan Brauer ‘Over de grens’, ISDN 9789087049775, Uitgeverij Verloren.
