Geboorte van Nederland in de Achterhoek, 1572: De Opstand in de Achterhoek
BREDEVOORT - In het artikel vorige week is geschetst hoe onder leiding van Willem van Oranje de opstand in de Nederlanden begon. In dit artikel ligt de focus op de Achterhoek.
Door Jos Wessels
Een lappendeken
Het woord Achterhoek kende men in 1572 nog niet. Dit gebied was een lappendeken van vorstendommen en vrije stadjes. Er waren heerlijkheden als Borculo-Lichtenvoorde, Bredevoort, Gemen-Borken en Anholt en de bannerij Wisch. Er waren vrije steden als Doetinchem, Doesburg, Grol (Groenlo) en Lochem. En er was een graafschap, Bergh. De meeste vorstendommen hadden een band met het hertogdom Gelre, maar Anholt en Gemen vielen onder de bisschop van Munster. Tot de heerlijkheid Bredevoort behoorde het stadje van die naam en de kerkdorpen Winterswijk, Aalten en Dinxperlo. In 1562 had Filips II Bredevoort in pand gegeven aan Dietrich van Bronckhorst-Batenburg in ruil voor een groot bedrag. Dietrich was tevens heer van Anholt. Het graafschap Bergh omvatte ’s-Heerenberg, Didam, Gendringen en Ulft.
Graaf Willem IV van den Bergh
Het verhaal begint met graaf Willem IV van den Bergh. Hij is in 1537 geboren op het kasteel in ’s-Heerenberg maar groeide op aan het hof van Karel V in Brussel. Daar leerde hij Willem van Oranje kennen met wie hij goed bevriend raakte. Willem van den Bergh trouwde met Oranjes zuster Maria van Nassau, het echtpaar kreeg maar liefst zestien kinderen. Net als Oranje raakte Van den Bergh betrokken bij de religieuze strijd rond 1566 en ook hij vluchtte het land uit bij de komst van Alva. Zijn bezit werd verbeurd verklaard. Zoals omschreven in het vorige verhaal stuurde Oranje kleine geuzenlegertjes de Nederlanden in om Alva uit te dagen maar die waren geen partij voor de Spaanse troepen. In juni 1568 wisten geuzen namens Van den Bergh zijn kastelen in Ulft en ’s-Heerenberg te bezetten maar een maand later werden ze weer door de Spanjaarden verjaagd ten koste van 250 doden.
De ‘Geuserie’ van 1572
In 1572 had Willem van Oranje een strijdplan gemaakt waarbij de Nederlanden van drie zijden zou worden binnengevallen. Zijn zwager Willem van den Bergh kreeg de opdracht om met zijn leger de Achterhoek en Overijssel te bezetten. Van den Bergh richtte zich eerst op Bredevoort, dat de poort gesloten hield. Ook Doetinchem en Doesburg lieten de geuzen niet binnen maar Zutphen viel wel in zijn handen. Kort daarna gaven ook de eerder genoemde stadjes zich over. De geuzentroepen (voornamelijk gevluchte protestanten) misdroegen zich tegenover de bevolking en plunderden de katholieke kerken. Verdraagzaamheid was ver te zoeken. Dietrich van Bronckhorst was trouw katholiek maar hij kon hier niets uitrichten. Het was een tijd van geweld, knevelarij en brandschatting.
De Spaanse tegenaanval
De kansen keerden toen Alva in oktober 1572 zijn zoon Don Fadrique met een Spaans leger stuurde. Tevoren had het huisgehouden in het Belgische Megchelen waar drie dagen lang geplunderd, gemoord en verkracht was. Nu kwamen de troepen de Achterhoek in. Zutphen werd ten voorbeeld gesteld. Honderden burgers werden opgehangen of werden verdronken in de IJssel. Daarna gaven alle steden en heerlijkheden zich zonder verzet over. Zo ook Bredevoort. Om Spaanse plunderingen voor te zijn liet heer Dietrich zijn zoon Jacob van Bronckhorst snel Bredevoort innemen in naam van de Spaanse koning.
Een ‘ijzeren eeuw’ in de Achterhoek
Daarna golfde de strijd in de Achterhoek heen en weer. Spaanse en Staatse troepen en ook ongeregeld soldatenvolk maakten zich schuldig aan plundering en brandschatting, onderdrukking en moord. Het meest te lijden had de gewone bevolking die eigenlijk buiten het conflict stond. Het was een toestand van burgeroorlog tussen Spaansgezindten en Oranjegezindten, tussen roomskatholiek en protestant waar men soms nog van partij wisselde. Zo ook Willem van den Bergh. Eind 1572 was hij met zijn zwangere vrouw voor de Spanjaarden weggevlucht naar Bremen. Na 1580 koos hij echter partij voor de Spaanse koning. Zijn laatste jaren sleten Willem en zijn vrouw Maria op hun kasteel in Ulft.
Bronnen: Voor dit verhaal is gebruik gemaakt van twee artikelen uit Jaarboek 45 Achterhoek en Liemers, te weten Peter Bresser en Loek Kemming: 1572 de geboorte van Nederland, en Theo Salemink: Een heer tegenover zijn volk
