Tante Riek: een vrouw als spil in het verzet
Nog elk jaar begint de dodenherdenking op 4 mei in Winterswijk met het leggen van bloemen bij het monument voor Tante Riek. Daarna krijgt de herdenking een vervolg met stemmige muziek, een toespraak van de burgemeester en kransleggingen bij het Monument voor de gevallenen tegen over het oude raadhuis. Alles vindt plaats op het Mevrouw Kuipers-Rietbergplein. Tante Riek was de schuilnaam van Heleen Kuipers-Rietberg. Daardoor is zij elk jaar duidelijk aanwezig bij de herdenking van de mensen, die stierven tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zij was een van hen.
Door Bernhard Harfsterkamp
Dit jaar is uitgeroepen door het Platform Herinnering Tweede Wereldoorlog tot het jaar van het verzet. Daarin wordt extra aandacht besteed aan de rol van het verzet tijdens die oorlog "als historisch verschijnsel en als bron van inspiratie". Heleen Kuipers-Rietberg was zeker een vrouw die inspireerde. In het jaar van het verzet zal er in oktober in het Nationaal Onderduikmuseum in Aalten een tentoonstelling te zien zijn over 'De vrouw als spil van het verzet'. Tante Riek krijgt aandacht in die tentoonstelling, maar er waren meer vrouwen die een rol speelden. Ze waren actief in de schaduw van hun echtgenoten en vaders. Hun werk bleef vaak onbekend, ook omdat ze dat zelf wilden. Naast Tante Riek wordt er aan tien vrouwen aandacht besteed. Hun verhalen worden verteld aan de hand van brieven, dagboeken, interviews, foto's en betekenisvolle voorwerpen.
Bij de opening van het jaar van het verzet op 25 februari bij de herdenking van de Februaristaking was er ook al aandacht voor Heleen Kuipers-Rietberg, omdat zij de oprichter is geweest van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO). Vanwege haar prominente rol werd ze ook wel de 'Moeder van het verzet' genoemd. Ze deed dat natuurlijk niet alleen. Ze maakte dankbaar gebruik van de contacten die ze in de jaren daardoor had opgebouwd. Zo was ze in 1932 medeoprichter van de Gereformeerde Vrouwenbond in Winterswijk. Daarna werd ze buiten Winterswijk actief en werd ze hoofdbestuurslid van de Bond van Gereformeerde Vrouwenverenigingen In Nederland. Dat leidde tot contacten met vrouwen, die later ook in het verzet actief waren.
Nadat de Duitsers in 1940 Nederland hadden bezet raakte Heleen Kuipers-Rietberg vanwege haar aversie tegen de bezetter betrokken bij de eerste verzetsactiviteiten. Jongeren die zich moesten melden voor de door haar verfoeide Arbeidsdienst hielp ze onder te duiken. Dat had vooral een lokaal karakter. Pas vanaf 1942 kregen de activiteiten van haar en haar man een landelijk karakter. Belangrijk daarbij was de ontmoeting met Frits Slomp, ook wel Frits de Zwerver genoemd. Hij werd gezocht door de Duitsers. In een gesprek met hem kwam de gedachte op om een landelijke verzetsorganisatie te starten. In de volgende jaren bleven Tante Riek en Oom Piet, zoals haar man in het verzet werd genoemd, intensief betrokken bij de LO.
In 1944 werd Tante Riek verraden. Op 18 augustus 1944 werden zij en haar man opgepakt. Haar man werd na enkele dagen vrij gelaten, waarschijnlijk om door hem te volgen andere verzetsmensen te arresteren. Heleen Kuipers-Rietberg kwam via kamp Vught in het vrouwenkamp Ravensbrück terecht. Daar is ze op 27 of 28 december 1944 overleden aan de gevolgen van tyfus. Uit de trein daar naar toe wist ze nog een laatste op toiletpapier geschreven briefje voor haar familie naar buiten te gooien. "Lieve Piet en kinderen. Zitten in de wagons te wachten op transport. Waarheen? We weten het niet. Wees Gode bevolen. Bidt voor elkaar. Je liefhebbende moeder."
Wat de Achterhoek heeft betekend voor Heleen Kuipers-Rietberg is moeilijk meer te zeggen. Ze woonde er en er waren veel adressen, waar ze mensen die op de vlucht waren voor de bezetter kon onderbrengen. Aan 'duisent vreugden in dees' Achterhoek' zal zij niet snel hebben gedacht. Voor haar was haar geloof het allerbelangrijkste en daarin vond zij de inspiratie voor haar activiteiten. Het Nationaal Socialisme zag ze als een bedreiging van haar geloof en daarom was ze er zo fel tegen. Daarom hielp ze ook mensen om aan de bezetter te ontkomen. Dat zal Tante Riek enige vreugde hebben gegeven, maar ze zag het vooral als haar plicht dit te doen. Daarbij zal ze een Achterhoek voor zich hebben gezien, waarin iedereen in vrijheid kon leven. Als ze nu nog geleefd zou hebben, zou ze zich zeer verbaasd hebben over de kleine rol die het geloof nog speelt in de Achterhoekse samenleving.